Powered By Blogger

¿Por qué DIÁLOGOS01?

Toni García


"Hoxe a civilización aparece cada vez máis involucrada nunha infinita concatenación de medios e fins no interior da cal, a finalidade converteuse no contido do motivo, e a utilidade elevada a significado xenera a falla de significado".
“The Human Condition”,  Hannah Arendt.



Estas palabras que Arendt escribe no 1958 serven hoxe para ilustrar unha das teimas da nosa sociedade, a valoración dos resultados por riba dos motivos e as necesidades que os fan útiles. Atopámonos cada día coa obriga de conseguir un obxectivo, moitas veces sen valorar o esforzo necesario para obtelo, ou sen reflexionar sobre a ganancia que obtemos tentando realizar ese cometido. Esta desmesura sen paciencia deixa pouco espazo á crítica, á reflexión sobre o significado dos nosos actos, e á valoración dos erros que cometemos.       

Faise necesario procurar espazos de debate e reflexión no medio da velocidade coa que acontecen as decisións que transforman os nosos xeitos de vida. Converter nun hábito a reflexión sobre calquera decisión é unha boa costume, obrigarnos a cuestionar as decisións, comparalas con outras, aportar alternativas e novos puntos de vista, é a mellor forma de melloralas e ser construtivos.

Con esta intención o colectivo de bolseiros da Fundación Barrié de la Maza decidimos abrir un espazo de debate ao que chamamos “Diálogos”, que procura ofrecer un punto de encontro para a reflexión sobre temas de interese social, co obxectivo de crear opinión e transmitir parte da experiencia adquirida na nosa formación no estranxeiro, propiciando o intercambio de ideas, e a reunión de persoas de distintas disciplinas cos axentes que están a tomar decisións sobre cuestións que afectan á nosa sociedade.

“Diálogos 01” celebrouse o 27 de Novembro de 2010 na sede da Fundación Barrié na Coruña, a mellora da capacidade investigadora en Galicia foi o tema escollido para este primeiro debate pola súa importancia para o noso futuro desenrolo, pola precaria situación dos investigadores e a falla de coñecemento que a nosa sociedade ten sobre o valor da investigación. O que neste blog se achega son as conclusións do debate e do traballo previo dos cinco grupos que trataron áreas relacionadas coa investigación científica, a innovación e o emprendimento en Galicia; tamén publicado no número 180 da revista GRIAL, no veran de 2011 http://www.editorialgalaxia.es/catalogo/libro.php?id_libro=0010350190.

A necesidade dun gran pacto galego pola investigación, de políticas máis ambiciosas de apoio á carreira científica, de coordinación e rendición de resultados nas iniciativas de apoio ao emprendimento, de máis implicación da empresa no esforzo investigador, de intensificación da relación comunidade científica-sector produtivo, e da optimización da posta en valor dos resultados de investigación, foron de xeito resumido os argumentos de poñentes e invitados ao debate.

Reflexionar sobre a mellora da capacidade investigadora galega é unha oportunidade para facernos pensar sobre as necesidades e recursos que ten o país, sobre como estamos organizando o seu futuro, sobre a necesaria planificación e previsión a longo prazo de programas e estruturas que permitan o noso desenrolo, o noso crecemento como sociedade, para situarnos no mundo e abrir espazos de relación onde a mellora da produtividade e a obtención de ganancias materiais sexa un motivo que teña coma fin a mellora da calidade de vida dos galegos.

A produción investigadora proporciona a base do futuro desenrolo económico, social e cultural dun país. Numerosos estudios e indicadores confirman que entre a metade e os dous terzos do crecemento económico dos países occidentais dependerá da innovación, entendida esta como o conxunto de procesos a través dos cales os avances científicos e tecnolóxicos se traducen en creación de riqueza mediante novos produtos e servizos. ¿Como debera ser a planificación da política científica para alcanzar estas metas?.

Faise imprescindible un modelo de investigación estable no tempo que permita establecer obxectivos a curto, medio e longo prazo, para coordinar e mellorar a situación do sistema público en relación ao sistema produtivo, os axentes financeiros, os operadores públicos e privados de capital risco, investidores privados, bancos e caixas de aforro. De xeito que se reduza a falla de recursos humanos na investigación, a atomización das actuacións, a dimensión insuficiente dos grupos e centros de investigación, a dificultade de incorporación de científicos e o desenvolvemento da carreira investigadora dos investigadores e investigadoras máis novos, a capacidade para levar a cabo estratexias innovadoras nas nosas empresas, a falla de especialización nos sectores de maior contido tecnolóxico, en innovación de produto, en utilización de tecnoloxías avanzadas de produción, de cooperación entre empresas… ¿Como acadar un gran pacto galego pola investigación coa participación do goberno autónomo, os partidos con representación parlamentaria, as universidades, asociacións empresariais, sindicatos, e outros axentes sociais?.

Son varios os actores que interveñen nos procesos de innovación, sendo unha actividade fundamentalmente empresarial na que poden influír as Universidades, os centros tecnolóxicos e as administracións públicas, facilitándoa ou incentivándoa dunha forma máis ou menos directa. ¿Cómo conseguir un mellor intercambio, coordinación e apoio á innovación entre todos eles?.

A porcentaxe de fondos de I+D da Unión Europea captado por Galicia está por baixo do que lle correspondería por investimento, un investimento que se fai pequeno se nos comparamos con outras partes de España e de Europa. Pero o problema non é tanto que haxa poucos fondos para I+D, senón en como se gastan. Precisase de accións estruturais profundas que incidan na creación de centros de investigación temáticos con autonomía financeira, que teñan un estrito control de resultados con expectativas dignas, que se non funcionan sexan pechados, onde o investimento privado este avalado por un sistema de I+D crible e eficaz para activar o papel da empresa. ¿Cómo facer máis competitiva á investigación en Galicia?. ¿Cómo preparar mellor ao noso sistema económico para acoller investimento que busque un impacto claro no entorno socioeconómico?.

A sociedade galega precisa de máis emprendimento, da necesidade de informar, educar e inspirar aos mozos introducíndoos no espírito emprendedor dende idades temperás, co obxectivo de crear un caldo de cultivo que asegure un panorama de futuro en Galicia cun alto índice de autoemprego baseado na creación de valor a partir do coñecemento. O que fai necesario un esforzo de avaliación e seguimento rigoroso das entidades que dan soporte ao emprendimento dende a etapa universitaria, coordinando e optimizando a súa eficiencia; aumentando a visibilidade dos emprendedores galegos como modelos positivos; establecendo programas, políticas e redes sociais para promover relacións fluídas entre os centros educativos, as empresas e a sociedade en xeral; potenciando a internacionalización das iniciativas emprendedoras; e reforzando a sensibilización en colectivos con menor tendencia cara ao autoemprego. ¿Como mellorar o sistema educativo para promover o espírito emprendedor entre os universitarios e investigadores (retornados) galegos?.

Estes e outros temas son obxecto da reflexión e debate dos primeiros “Diálogos”,  as conclusións a seguir no blog buscan ser compartidas, perseguen impulsar a visión da necesidade de instrumentos e políticas que melloren a nosa competitividade, observando e poñendo en valor estratexias que incentiven o desenrolo tecnolóxico e corrixan a nosa dependencia tecnolóxica. Polo que vos pedimos a todolos que nos visitedes comentarios e ideas que melloren as que nos propoñemos.

10 PROPOSTAS PARA MELLORAR A CAPACIDADE INVESTIGADORA EN GALICIA


01. Acadar un gran pacto galego pola investigación coa participación do goberno autónomo, os partidos con representación parlamentaria, as universidades, asociacións empresariais, sindicatos, e outros axentes sociais.

02. Crear un modelo de investigación estable non tempo que permita establecer obxectivos a curto, medio e longo prazo, para coordinar e mellorar a situación do sistema público en relación ao sistema produtivo, os axentes financeiros, os operadores públicos e privados de capital risco, investidores privados, bancos e caixas de aforro. De xeito que se reduza a falla de recursos humanos na investigación, a atomización das actuacións, a dimensión insuficiente dos grupos e centros de investigación, a dificultade de incorporación de científicos e o desenvolvemento da carreira investigadora dos investigadores e investigadoras máis novos, a capacidade para levar a cabo estratexias innovadoras nas nosas empresas, a falla de especialización nos sectores de maior contido tecnolóxico, en innovación de produto, en utilización de tecnoloxías avanzadas de produción, e de cooperación entre empresas.

03. Mellorar o sistema educativo para promover o espírito emprendedor. Só educando mentes creativas poderase fomentar a potencia innovadora da sociedade. O noso sistema educativo adoece, en todos os seus niveis, duns métodos baseados na aprendizaxe pasiva, máis que na formulación e resolución de problemas. A sociedade galega precisa de máis emprendimento, da necesidade de informar, educar e inspirar aos mozos introducíndoos no espírito emprendedor dende idades temperás, co obxectivo de crear un caldo de cultivo que asegure un panorama de futuro en Galicia cun alto índice de autoemprego baseado na creación de valor a partir do coñecemento. O que fai necesario o aumento da visibilidade dos emprendedores galegos como modelos positivos, establecendo programas, políticas e redes sociais para promover relacións fluídas entre os centros educativos, as empresas e a sociedade en xeral.

04. Preparar o entorno galego cara o desenrolo dunha cultura empresarial. O fluxo básico do proceso empresarial abrangue un compoñente de percepción de desexabilidade, que está moi ligado a factores socioculturais. O establecemento de medidas estruturais e de apoio financeiro debe complementarse con estratexias de promoción do autoemprego como forma atractiva e viable de desenrolo profesional. É preciso realizar actuacións dirixidas neste sentido. Analizar as circunstancias e características específicas de Galicia, a través da avaliación e do seguimento regular das entidades que dan soporte ao emprendimento. Creando un sistema de auditorías externas á universidade e á empresa, externas tamén ao país, con conclusións vinculantes. Fomentando o intercambio entre as distintas partes interesadas. Posibilitando a aprendizaxe e realización de esforzos coordinados e eficientes entre elas. Promovendo a internacionalización e participación do sector privado e público no proceso de educación para emprendedores, e fortalecendo ós grupos con menor iniciativa para o emprendemento e a empresa con actividades educativas dirixidas (por exemplo, para as mulleres e os residentes en áreas rurais).

05. Fomentar a capacidade de innovación, decidindo en que aspectos podemos ser competitivos e en cales podemos ser innovadores, contemplando a necesidade da innovación dende a investigación básica á aplicada. En rexións como a nosa, con estruturas de actividade económica de baixo nivel de innovación, debemos pensar que unha mellora nestes aspectos debera ser un elemento esencial de calquera estratexia de desenrolo futuro. Tanto a investigación como a innovación son imprescindibles para unha sociedade baseada no coñecemento, a primeira aporta o coñecemento, mentres que a segunda aporta un beneficio económico para a sociedade.

06. Facer máis competitiva á investigación en Galicia, preparando mellor ao noso sistema económico para acoller investimento que busque un impacto claro no entorno socioeconómico. A porcentaxe de fondos de I+D da Unión Europea captado por Galicia está por baixo do que lle correspondería por investimento, un investimento que se fai pequeno se nos comparamos con outras partes de España e de Europa. Precisase de accións estruturais profundas que incidan na creación de centros de investigación temáticos con autonomía financeira, que teñan un estrito control de resultados con expectativas dignas, que se non funcionan sexan pechados, onde o investimento privado este avalado por un sistema de I+D crible e eficaz para activar o papel da empresa.

07. Distribuír con obxectividade os recursos adicados a I+D+i. O problema non é tanto a contía dos fondos existentes para I+D, senón como se gastan. Padecemos as consecuencias dunha longa etapa na que os recursos para I+D e innovación non son prioritarios na estratexia de gasto, cun número moi grande de empresas con poucos asalariados e pouca capacidade de investimento en innovación, e co gasto máis elevado nunha investigación básica da que se aproveitan máis outros países que nos mesmos. Se falamos dun momento de crise no que se discute o cambio de modelo económico, vemos que a diferenza doutros países da UE, aquí na vez de estudar as necesidades do gasto en I+D e os sectores onde incrementalos, diminúe o gasto e non se produce reestruturación algunha que nos permita albiscar un futuro máis competitivo.

08. Facer máis eficaz o sistema de investigación para desenvolver novas estratexias de relación I+D+i. As universidades contan cunhas estruturas arcaicas de goberno baseadas nos modelos universitarios clásicos (departamentos con elevados niveis de endogamia, intereses de poder en conflito cos intereses dos proxectos innovadores e de transferencia, obrigas docentes que impiden a dedicación que requiren os procesos de innovación, etc), con modelos de xestión centrados na investigación, e con investigadores en precario que a miúdo temen compartir información competitiva coas empresas. Para favorecer a innovación e transferencia, as OPIs deberan converterse en “partners” fiables para as empresas, crear sinerxías, e non potenciais competidores desleais, e empregar modelos de xestión da innovación compatibles cos modelos de xestión empresarial. Para que se incrementen e prosperen os convenios coas empresas hai que flexibilizar as políticas de persoal que distingan os roles do investigador e do innovador/emprendedor, as políticas de contratación de novo persoal investigador/innovador, e desenvolver novos instrumentos de financiamento (capital risco, business angels, fundacións, etc.) que aposten e faciliten o artellamento de proxectos de innovación relevantes.

09. Achegar grupos de investigación e tecido empresarial. Mentres que o coñecemento e as ferramentas para adquirilo están nos centros de investigación (en Galicia, fundamentalmente nas universidades), os problemas e necesidades de mellorar produtos e servizos coñécenos as empresas. En Galicia o 90% das empresas son Pemes e só o 0.1% das empresas presentan algunha actividade investigadora. Polo que debe terse en conta as características do noso tecido empresarial favorecendo convenios e proxectos colaboradores entre institucións públicas de investigación e empresas que se encargarán da comercialización co apoio de xestores de transferencia. Permitindo a financiación privada da investigación en centros públicos e incentivando a creación de institutos de investigación privada. Fomentando a obtención de novos coñecementos sen esperar moitas veces un retorno a curto prazo, apostando por proxectos de investigación novidosos e arriscados, ao tempo que se desenvolven os programas focalizados en innovación e transferencia tecnolóxica que procuran un incremento do número de patentes e desenvolvemento empresarial.

10. Potenciar nas empresas a cultura innovadora. Hai que apostar polos mellores, apoiando a aquelas empresas con maiores posibilidades de levar a cabo unha I+D relevante, a partir da capacitación do seu persoal, dos progresos realizados en proxectos previos, etc. Facéndose necesario repensar a política de axudas de I+D ó sector privado cun mellor seguimento das subvencións de I+D, promovendo a creación de propiedade intelectual, financiando unicamente propostas de elevada calidade e con potencial innovador, e evitando as subvencións sen máis. Por elo, é imprescindible financiar a investigación por obxectivos. Seguir apoiando ós centros tecnolóxicos con capacidade competitiva a nivel nacional. Favorecer o desenvolvemento de centros de investigación que non remeden a estrutura universitaria, senón que colaboren con ela dende outros mecanismos. Fomentar a contratación de investigadores por parte das empresas. Facilitar a captación de investigadores estranxeiros e o retorno dos galegos. E fomentar a participación dos sectores público e privado en consorcios europeos.

¿POR QUÉ É PRECISO UN MODELO DE INVESTIGACIÓN?

Begoña Graña, Sarela García, Augusto Villanueva
http://vimeo.com/18112867


É unha realidade que, nunha economía globalizada o investimento en ciencia e tecnoloxía perfílase como unha das principais forzas motrices do crecemento económico e como un importante factor que contribúe á evolución social e cultural. De feito, numerosos estudios e indicadores confirman que entre a metade e os dous terzos do crecemento económico futuro dos países occidentais dependerá, fundamentalmente, da investigación e innovación. Dada a súa relevancia é imprescindible un modelo de investigación estable no tempo que permita establecer obxectivos a corto, medio e longo prazo.

A Unión Europea (EU) por medio da Comisión Europea dispón dunha Dirección Xeral de Investigación no marco do Espacio Europeo de Investigación (ERA) [accesible en:http://ec.europa.eu/dgs/research/index_es.html], que ten coma misión impulsar a política da Unión Europea no ámbito da investigación e desenvolvemento económico e coordinar as actividades para contribuír a mellorar a competividade internacional europea. E tamén un obxectivo promover un debate público sobre cuestións relacionadas coa investigación a nivel europeo. O Sétimo Programa Marco de Investigación e Desenvolvemento (FP7) é o principal instrumento da Unión no financiamento da investigación en Europa e abrangue o período entre 2007 e 2013 (aproximadamente 54.000 millóns de euros en sete anos) [accesible en:http://ec.europa.eu/research/fp7/index_en.cfm]. Sinalar que o Sexto Programa Marco de Investigación (FP6) entre 2002 e 2006 apoiou a investigación española cun total de preto de 943.000.000 €. Entre os países da UE-27, España ocupa o posto 21 en termos de exportacións de alta tecnoloxía e o 15 en relación ao porcentaxe de participación exitosa no 7º programa marco (comparativamente, Alemania está nos postos 10 e 8 respectivamente).

O desenvolvemento rexional é esencial para aumentar a capacidade de investigación da UE. O ERA dispón de instrumentos rexionais de información [accesible en:http://cordis.europa.eu/regions/home_en.html] en España en Cataluña, Madrid, Valencia, Pais Vasco e Castela-Leon. En Cataluña toda a información vinculízase a través do Consell Interdepartamental de Recerca i Innovació Tecnològica (CIRIT) dependente da Generalitat [accesible en:http://www.gencat.cat/temes/cas/tecnologia.htm]. Entre os plans desenvoltos en Cataluña destaca o Pacto Nacional para a Investigación e Innovación, [accesible en:http://www.gencat.cat/diue/doc/doc_21644099_1.pdf] un acordo firmado en Outubro do 2008 entre o goberno catalán, os partidos políticos con representación parlamentaria, as universidades catalás, asociacións empresariais, sindicatos e outros axentes sociais. Dito pacto ten coma folla de ruta un guión compartido na investigación e innovación para os próximos anos e establece os compromisos de todos os axentes co obxectivo de permitir políticas estables e sinérxicas entre todos actores do sistema cara o horizonte do 2020. O obxectivo e achegarse ao 3% do PIB invertido en I+D en 2017, mentres que o investimento empresarial atinxiría 4,5%. A filosofía que subxace nesta iniciativa é o firme compromiso de diversos actores da sociedade catalana en potenciar un modelo productivo basado no coñecemento.

Dende Abril do 2010 Cataluña dispón do Plan de Investigación e Innovación (PRI) 2010-2013 [accesible en: http://www10.gencat.net/pricatalunya/cat/index.htm], a través do que o goberno catalán exerce as actividades de planificación, promoción e coordinación da investigación e innovación no país. Tamén é o principal instrumento en que apoia o desenvolvemento do Pacto Nacional para a Investigación e Innovación nos próximos catro anos. É importante sinalar que este plan cobre o período ata 2013, co fin de sincronizarse coa planificación Europea (FP7). A inversión prevista entre o 2010 e 2013 e de 5.308 millóns de euros.

Outra das líneas estratéxicas do modelo de xestión catalán e o programa ICREA (Institució Catalana de Recerca i Estudis Avançats [accesible en: http://www.icrea.cat/web/home.aspx]. A fundación ICREA foi creada con capitais públicos en 2000 co obxectivo de promover a excelencia da investigación en Cataluña. Súas estratexias están baseadas no contratación de científicos con recoñecida reputación co obxectivo de liderar novos grupos de investigación en Cataluña. ICREA segue o modelo dun ’institute without walls’ (instituto sen paredes), xerando convenios puntuais con centros investigadores consolidados do país onde os profesores-ICREA desenrolan a súa actividade productiva. No período 2000 - 2008, contratou 222 profesores (juniors e seniors) en distintas áreas: ciencias biomédicas e da vida (32%), ciencias experimentais e da matemática (27%), Ciencias Sociais(10%), ciencias humanas (13%) e novas tecnoloxías (17%). A nivel estatal é a institución con maior número de bolsas do Consello Europeo de Investigación [accesible en: http://erc.europa.eu/], as becas millor dotadas e competitivas que concede a Comisión Europea, o que demostra o éxito desta iniciativa.

Se analizamos a situación da investigación en Galicia, compre salientar que inda que dispoñemos dende 1993 da lei 12/1993, do 29 de xullo, de fomento de investigación e desenvolvemento tecnolóxico de Galicia co fin principal de coordinar os recursos [accesible en:http://www.xunta.es/dog/Dog1993.nsf/5168f626b2ff46e041256644003720d2/fc6023cbe7c232cec1257546005db9df/$FILE/16100D001P003.PDF], non dispoñemos dun pacto estable autonómico ao longo prazo para a investigación asinado por todos os axentes implicados, a semellanza do modelo catalán do 2008. O amparo desta norma, eixe legal da I+D+I na Comunidade Autónoma, foi creado o Plan Galego de Investigación e Desenvolvemento Tecnolóxico.
O plan vixente ata o 31 de Decembro do 2010 foi o Plan Galego de Investigación, Desenvolvemento e Innovación Tecnolóxica 2006-2010-INCITE [accesible en: http://economiaeindustria.xunta.es/c/document_library/get_file?folderId=16234&name=DLFE-1301.pdf].

O obxectivo xeral do IN.CI.TE era Impulsar o crecemento económico e social de Galicia mediante a mellora da súa capacidade científico-tecnolóxica facilitando deste xeito a participación das empresas no proceso de innovación e a extensión dos beneficios da investigación ao conxunto da sociedade galega. Como indicadores se prevía chegar ao 1,5% de investimento en I+D sobre o PIB e que o esforzo empresarial constitúise o 50% sendo o orzamento total para eses 4 anos de 800 millóns de euros. Os beneficiarios eran todos os axentes do Sistema Galego de I+D+I: Sector empresarial, Sistema Público (universidades, Organismos Públicos de Investigación, Entes e Centros Públicos de Investigación), Centros tecnolóxicos, Parques Científico-Tecnolóxicos, Institucións sen ánimo de lucro e persóas físicas. Estaba estructurado en programas horizontais, xerais (15% do orzamento: Promoción Xeral da Investigación, Programa de Consolidación e Estruturación de Unidades de Investigación Competitivas e Programa Resultado-Valor) e sectoriais (30% do orzamento, Programa de Tecnoloxías Críticas Transversais, Programa PEME, Programa I+D suma, Programa de Innovación Empresarial, Programa de Proxección Exterior do Sistema Galego de Innovación).

Os programas horizontais definían os eixes centrais da actuación cunha dotación do 30% sobre o global e cos seguintes instrumentos: Programa de Recursos Humanos; Programa de Articulación do Sistema Galego de Innovación e Investigación: Programa de Comunicación e Sensibilización Social. O programa de Recursos Humanos tiña o obxectivo de definir unha carreira científica que posibilitase a formación e consolidación dos investigadores e lles permitise a integración estable dentro do sistema galego de I+D+I cun orzamento do 22% sobre o total (175 M €).

Sinalar que no ano 2010 non se tivo realizada ninguhna convocatoria de nova adxudicación do programa de recursos humanos a espera do anunciado programa TalentGalia, plan para contratar 64 investigadores de fóra da rexión, cun orzamento de 12,3 millóns de euros no período 2011-14 [accesible en: http://imit.xunta.es/portal/actualidade/novas/2010_09_21_javier_guerra_talentgalia.html?__locale=es] Actualmente existen diferentes programas (estatais e autonómicos) en España para levar a cabo unha carreira investigadora ben diferenciados en canto a número de contratos e a inversión de recursos.

Para finalizar este resumen e inicialo debate a procura de milloras na situación da Investigación en Galicia compre referirse as considerais finais recollidas no Plan Galego de Investigación, Desenvolvemento e Innovación Tecnolóxica 2006-2010 que pensamos resumen axeitadamente a situación actual (pax. 61-62) :

“A análise das fortalezas e debilidades do sistema de investigación e innovación amosa que Galicia presenta un enorme atraso con respecto ao da Unión Europea e unha significativa distancia con relación á media de España(...)

No sistema público de investigación, constituído polas universidades e os centros de investigación promovidos pola Xunta e polo CSIC e o IEO, as debilidades principais son a falta de recursos humanos suficientes, a atomización das actuaciónse unha dimensión insuficiente dos grupos e centros de investigación. Neste senso, existen verdadeiras dificultades para a incorporación de científicos e para o desenvolvemento da carreira investigadora dos investigadores e investigadoras máis novos, o cal dificulta a remuda xeracional e a consolidación de liñas emerxentes (…)

No ámbito empresarial os principais puntos débiles son, unha estrutura produtiva na que predominan as pequenas empresas, cunha capacidade moi reducida para levar a cabo estratexias innovadoras, ademais da falta de especialización nos sectores de maior contido tecnolóxico, destacan a escasa cultura innovadora empresarial e as debilidades en xestión da innovación, o que implica pouca innovación de produto, unha utilización limitada de tecnoloxías avanzadas de produción e unha baixa frecuencia de adopción de relacións de cooperaciónentre as empresas, en definitiva, dotadas dun estilo de xerencia pouco orientado ás redes e ás alianzas, que impide o acceso aos recursos e ao coñecemento (…)

Os axentes financeiros, os operadores públicos e privados de capital risco, investidores privados e bancos e caixas de aforro atópanse case que ausentes no sistema galego de I+D+I e poden ser de vital importancia para a construción e o impulso de novos proxectos de innovación empresarial, para a creación de empresas de base tecnolóxica e para a canalización do aforro privado á creación de novo tecido empresarial (…)

Así mesmo, a propia sociedade, ao esixir modelos de sustentabilidade e evolucionar cara a novos paradigmas sociais de participación coñecemento e creatividade, pode actuar como impulsora e catalizadora do sistema(…)

Ademais, a pesar de que as mulleres constitúen máis da metade do conxunto de licenciados universitarios, a súa presenza nos postos de dirección do mundo da investigación científica é moi escasa (…)

Finalmente, os recursos destinados por parte da Administración autonómica e do Estado á I+D+I foron insuficientes para impulsar o avance que require o sistema. Ademais, a avaliación da súa eficacia e o seguimento dos seus resultados foi unha práctica pouco frecuente(…)”


Preguntas:
- ¿É preciso establecer un modelo de investigación baseado no coñecemento e a innovación para o desenrolo de Galicia na Europa dos próximos anos?.
Entendemos que dispoñer dun modelo de investigación é indispensable se queremos nos próximos anos ser competitivos e situar Galicia no mapa do noso entorno europeo.

- ¿Temos un modelo de investigación en Galicia, entendendo como tal un conxunto de estructuras ben definidas encamiñadas á promoción, autoxestión, financiación, e avaluación da actividade investigadora xerada en Galicia?.
Entendemos que actualmente non existe un modelo de investigación en Galicia estable que permita crear estruturas e realizar proxectos a medio- longo prazo co obxectivo de que unha comunidade periférica como Galicia. poda ser produtiva no marco europeo.

- ¿Axudaría un plan de apoio ao “longo plazo” a investigación asinado por tódolos axentes comprometidos na toma de decisión a nivel galego? Dito doutra forma, ¿ten sentido un gran pacto social pola investigación dende e para Galicia similar ó feito en Cataluña?.
Pensamos que Galicia precisa unha folla de ruta compartida en investigación é innovación para os próximos anos que estableza a estratexia, retos, obxetivos así como o compromiso dos axentes sociais implicados. Pensamos que é ademais necesario establecer criterios de avaliación de resultados que fosen públicos. Este modelo de progreso debería fundamentarse na educación, investigación e innovación. Pensamos que as oportunidades para Galicia só existiran se as repostas os problemas actuais están ben orientadas, son sólidas, con visión o longo prazo e con resultados xenerados a velocidade precisa.












INVESTIGACIÓN E INNOVACIÓN

Toni García, María Jesús Sobrido, Eduardo M. Sánchez Vila, Montse Fernández Prieto


¿Cal é o concepto de innovación?

Esta é a primeira cuestión que se formulou no grupo de traballo, e dou pé as primeiras cuestións na relación entre investigar e innovar, entre a súa necesidade e a súa causalidade. ¿Investigamos para innovar?, ¿é posible innovar sen investigar?, ¿debe ser toda a investigación innovadora?, e dicir, ¿debe ser toda a investigación aplicada ou tecnolóxica?. Creemos que non debe ser así, sen investigación básica non habería innovación ao longo prazo, ¿quén debe entón facer a investigación básica se semella que as empresas queren un resultado inmediato, un produto para a venda no mercado?. ¿Innovar e investigar son algo distinto ou complementario?.

O concepto de innovación foi introducido dende o ámbito económico a escomezos do s.XX, e desenrolado posteriormente dende mediados dos anos cincuenta debido ao interese pola innovación (tanto tecnolóxica coma non tecnolóxica) no desenvolvemento económico. Innovar é o conxunto de actividades que conducen á transformación dunha idea nun produto vendible, un novo produto ou ben a modificación dun xa existente para melloralo, ou coma proceso operativo na industria e no comercio, ou coma novo método de servizo social. Por investigación, en troques, enténdese o proceso a través do que obtemos novos coñecementos, normalmente a través do método científico baseado na xeración de hipóteses e corroboración ou refutación das mesmas a través de experimentos ou formulacións teóricas. Estes coñecementos poden ter unha aplicación práctica inmediata ou ningunha aplicación evidente, e o seu valor radicar no coñecemento por si mesmo.

Innovar non é o mesmo que investigar, e por isto deben existir políticas de financiamento claramente diferenciadas. Non é imprescindible investigar para innovar, xa que se poden realizar innovacións moi relevantes a partires do coñecemento xerado por outros. E tampouco é imprescindible innovar para investigar, xa que o novo coñecemento xerado na investigación xa ten valor por si mesmo. Innovar tampouco consiste necesariamente en desenvolver produtos máis complexos, xa que, de feito, grandes innovacións adoitan consistir en lograr o mesmo funcionamento de forma máis simple. Pero, tanto o proceso de investigación coma o de innovación parten da xeración de ideas.

A innovación conxuga dous aspectos complementarios: o creativo e o comercial. É dicir, para innovar non só é necesario idear algo novo senón que hai que trasladalo en forma de instrumento útil á sociedade ou de valor comercial, a innovación vista así é un concepto intimamente ligado ao de transferencia. O que implica, por unha parte, o recoñecemento dun mercado potencial ou dunha necesidade para o novo produto, proceso, servizo ou forma de organización e, por outra parte, como en todo proceso creativo, é necesaria a utilización de coñecemento, que pode ser de orixe comercial, xerencial ou tecnolóxico.

Despois dos anos oitenta do s.XX, conceptualizase a innovación coma  conxunto de actividades interrelacionadas e cuns resultados frecuentemente incertos. Neste contexto, as empresas non son axentes illados no proceso de innovación, senón que outros actores inflúen na innovación empresarial: outras empresas; clientes; provedores; institucións educativas e de investigación que facilitan man de obra cualificada ó mesmo tempo que son fonte de coñecemento científico e tecnolóxico; as administracións públicas de apoio á investigación, o desenvolvemento tecnolóxico e a innovación; as infraestruturas de soporte á innovación; ou as entidades financeiras e os provedores de servizos de apoio á empresa.

Vista a complexa interdependencia entre innovación, investigación e economía, a capacidade de innovación amosase como un dos factores clave para a mellora da competitividade. Tanto a investigación como a innovación son imprescindibles para unha sociedade baseada no coñecemento. A primeira aporta o coñecemento, mentres que a segunda aporta un beneficio económico para a sociedade. En rexións como a nosa, con estruturas de actividade económica de baixo nivel de innovación, debemos pensar que unha mellora nestes aspectos debera ser un elemento esencial de calquera estratexia de desenrolo económico. Decidindo en que aspectos podemos ser competitivos e en cales podemos ser innovadores, contemplando a necesidade da innovación dende a investigación básica á aplicada, por terse comprobado que a adopción de medidas para fomentar a innovación estimula o desenrolo económico e a mellora da calidade de vida das poboacións afectadas.


¿Canto gastamos en innovación?

Segundo os indicadores rexionais de innovación europeos para o ano 2009 (http://www.proinno-europe.eu), Galicia situase entre as rexións por baixo da media no relativo aos recursos e aos resultados obtidos valorados conxuntamente. No relativo ao gasto público e das institucións educativas e investigadoras atopámonos un 36% por baixo das rexións europeas máis innovadoras, que ven a ser un pouco superior á media das rexións españolas. Mentres que a diferenza atopase no relativo ao esforzo privado ou empresarial, vemos que en Galicia é inferior ao que realiza o sector público, e ao revés do que acontece noutras rexións, incluso dentro das españolas, baixase da media. Se falamos das pequenas e medianas empresas (pymes), o porcentaxe das que realizan prácticas innovadoras respecto ao total cae en Galicia ao 50% por baixo en innovación de produtos ou procesos en comparación as rexións máis innovadoras, as que neste dato se aproximan algunhas españolas como Cataluña, e no relativo ao marketing u organización so alcanzamos un 25% do que nesas rexións se inviste.

Con esta lectura a situación en canto a resultados do sistema galego de innovación non é positiva. Se o gasto público é un 36% máis baixo, o privado un 39%, e o número de patentes un 61% menor que o das rexións españolas con máis innovación, so Cataluña xa duplica o número de patentes galegos, e malia así é un 24% máis baixo que o dos países líderes na UE. Observamos que a eficiencia é baixa en relación ao investimento, datos que empeoraron dende 2008 segundo o INE.

En troques os indicadores de facturación de novos produtos, así coma de emprego en industrias de media-alta tecnoloxía son algo mellores que os da transferencia, un 35% máis baixos que nas rexións máis innovadoras en facturación de novos produtos, e un 20% menor no emprego de media-alta tecnoloxía. O que se debe á presenza de empresas multinacionais que polo xeral non realizan en Galicia actividades internas de I+D. Explicando a nosa dependencia como usuarios de tecnoloxías alleas, mentres diminuímos a xeración das mesmas.

A inversión pública en actividades innovadoras que en 2008 alcanzaba 304 millóns de euros, reduciuse en 2009 en 12 millóns, mentres o esforzo das empresas se reducía en 297 millóns segundo os datos de esforzo en actividades de innovación do INE en 2009, publicados o pasado mes de decembro 2010 (48 millóns do gasto interno, e 249 do gasto non interno). Unha diminución que corta o aumento anual medio que ao longo da década 1995-2005 situárase no 9%, e que no 2007 chega ao ser do 23% en termos nominais.

Se nos fixamos no gasto en I+D/PIB en Galicia, vemos que en 2009 diminúe ao 0,96% despois de incrementase ao 1,03% entre 2006 e 2007, aínda por riba do 0,89% do PIB de 2003-2005, e lonxe das rexións españolas máis innovadoras e do 4% dos países líderes en innovación en Europa.

A distribución do gasto en I+D nos tres grandes sectores institucionais galegos (Empresa, Administración Pública e Ensino Superior) durante 2009 deixa ver que permanece estancado o volume de gasto en I+D executado polo sector público ao igual que o Universitario, e no sector empresarial apenas alcanza o 9,4% da cifra de negocio das empresas, que no conxunto de España chega a ser do 14,9%, menos da metade da media comunitaria.

Se falamos dun momento de crise no que se discute o cambio de modelo económico, vemos que a diferenza doutros países da UE, aquí na vez de estudar as necesidades do gasto en I+D e os sectores onde incrementalos, diminúe o gasto e non se produce reestruturación algunha que nos permita albiscar un futuro máis competitivo. O problema non é tanto que haxa poucos fondos para I+D, senón en como se gastan.


¿Cal é a capacidade innovadora galega?

O informe SISE-2008 elaborado no 2010 pola Fundación Española para la Ciencia y la Tecnoloxía (FECYT), ofrece indicadores de produción científica de Galicia medidos polo número de documentos publicados segundo a base de datos ISI. Segundo estes datos temos para esa data que Galicia ocupa a quinta posición en numero de publicacións científicas entre o total das demais rexións españolas. Se ademais o comparamos á produción científica ISI e o gasto en I+D, Galicia presenta o menor gasto por documento científico publicado en revistas do ISI. O que a primeira vista podería facer pensar que os investigadores galegos son máis produtivos e eficientes, e con menos recursos producen maior número de resultados. As menores remuneracións poden ser outro factor explicativo, pero nese resultado pode influír tamén a estrutura de custos dos diferentes campos científicos e o maior peso relativo en Galicia da I+D universitaria, máis propensa á publicación que á transferencia, se comparamos os datos de publicacións co número de patentes obtidas polas tres universidades galegas e a súa aplicación posterior en produtos comercializados.

Como antes comentabamos ao observar a balanza comercial tecnolóxica vese que as exportacións de produtos de alta tecnoloxía segue sendo deficitaria, provocando dependencia exterior. Este desequilibro é resultado de múltiples causas que prenden as súas raíces na historia da industrialización española, no carácter centralista da configuración do sistema de I+D, da localización da industria e os servizos tecnolóxicos públicos, e na carencia dunha política ambiciosa de I+D durante as primeiras décadas da nosa autonomía. Todo iso repercute no reducido esforzo en I+D do sector empresarial e nunha política pública afastada da lectura global da potencialidade dos nosos recursos.

Os principais factores que están a dificultar as actividades de innovación entre as empresas galegas relaciónanse co aspecto financeiro da innovación (custo da innovación, falta financiamento externo e falta de fondos propios). Polo que se pode observar, os factores financeiros afectan en maior medida ás empresas innovadoras galegas que ás do resto de España. Outra importante barreira para estas empresas é o dominio do mercado por empresas xa establecidas.

Padecemos as consecuencias dunha longa etapa na que os recursos para I+D e innovación non eran prioritarios na estratexia de gasto do goberno galego, cun número moi grande de empresas con poucos asalariados e pouca capacidade de investimento en innovación, e co gasto máis elevado nunha investigación básica da que se aproveitan máis outros países que nos mesmos. Con estes precedentes, no futuro debera facerse unha mellor lectura das potencialidades desa gran masa de pequenos empresarios, e das posibilidades reais de usar o tecido investigador en relación á produtividade, albiscando novos nichos de mercado, para que a innovación impulse novas empresas con novos produtos que axuden a diminuír a nosa dependencia tecnolóxica.


¿Estase a desequilibrar a balanza cara ao lado da i minúscula?

A innovación está a gañar terreo a grandes pasos. De ser a i minúscula (I + D + i = Investigación, desenvolvemento e innovación) ten pasado a ser a protagonista das políticas emerxentes en ciencia e tecnoloxía, como o reflicten a Axencia Galega de Innovación e o Plan Galego de Innovación.

Tras constatar durante tempo a desproporción entre a produción científica das universidades galegas e a transferencia en forma de patentes, produtos e desenvolvemento de empresas, dá a impresión de que se quixese recuperar o tempo perdido a toda velocidade, co desenvolvemento de programas moi focalizados en innovación e transferencia tecnolóxica (con, por exemplo, importantes partidas presupostarías dedicadas á contratación de técnicos de transferencia e outras accións en innovación). Se ben a recompensa esperable desta política é un incremento do número de patentes e desenvolvemento empresarial, podería existir o perigo de descoidar a I maiúscula, a investigación.

Manter a bo ritmo a obtención de novos coñecementos é fundamental para favorecer a innovación, e obter estes novos coñecementos é un proceso caro, moitas veces longo e que debe alimentarse sen esperar moitas veces un retorno a curto prazo. Apostar por proxectos de investigación novidosos e arriscados é, igualmente, esencial.


¿Como se pode favorecer a innovación nas empresas?

Outra cuestión aberta é onde ten a innovación o seu lugar natural. Mentres que o coñecemento e as ferramentas para adquirilo están nos centros de investigación (en Galicia, fundamentalmente nas universidades), os problemas e necesidades de mellorar produtos e servizos coñécenos as empresas. En Galicia o 90% das empresas son Pemes e só o 0.1% das empresas presentan algunha actividade investigadora. Polo tanto parece imprescindible achegar grupos de investigación e tecido empresarial, ademais de potenciar tamén nas empresas a cultura innovadora. Os programas para incorporar investigadores ás empresas, como o Torres Quevedos, non parecen ter tido os resultados esperados. Cantos dos investigadores integrados continúan nas empresas? E, o que é máis importante, cantos levan a cabo un labor fundamentalmente investigadora nestas?. Probablemente o mecanismo máis axeitado para a nosa rexión deba ter en conta as características do tecido empresarial en Galicia, que só en casos raros está preparado para integrar a investigación na súa organización.


¿Deben ser os investigadores emprendedores?

Por outra banda hai unha sensación crecente de que se está a tratar de convencer a todos os investigadores para que fagan tamén innovación, integrando cada vez máis labores de transferencia no seu quefacer diario. Sendo tan necesario como é incrementar o gusto polo emprendimiento, parece ilóxico pretender que un bo científico sexa tamén un bo innovador ou emprendedor. Como se explicou no primeiro punto deste artigo, as actividades de investigación e innovación son diferentes, e no mundo superespecializado onde vivimos a diversificación implica unha perda de produtividade.

Os investigadores, en xeral, precisan poder concentrarse en resolver as preguntas de investigación, en desenvolver os experimentos necesarios para adquirir os novos coñecementos nun contexto libre de prexuízos, e este proceso pode verse prexudicado por criterios e obxectivos orientados a transferencia de dito coñecemento. O perfil psicolóxico do galego ven caracterizado pola responsabilidade, introversión, escepticismo, constancia, xenerosidade, niveis baixos de ego, e paciencia, amosando unha personalidade máis favorecedora cara a labor investigadora que cara ao emprendimento.

Algúns investigadores terán espírito emprendedor, e deste xeito xorden spin-offs, pero non é necesario nin sequera conveniente, que todo investigador estea dotado dun carácter emprendedor. Polo tanto, hai que desenvolver outras estratexias de relación entre a I de investigación e a i de innovación, e estas probablemente deban dirixirse a favorecer os convenios e proxectos colaboradores entre institucións públicas de investigación, ás que pertencerán os investigadores, e empresas que se encargarán da comercialización co apoio de xestores de transferencia.


¿Existe unha boa educación en innovación e transferencia?

Se o brazo executor da innovación radica nos modelos de innovación, incluíndo tanto a capacidade de planificación domo o deseño do proxecto, o motor da innovación está nas novas ideas. A creatividade é un ingrediente fundamental neste proceso, e só educando mentes creativas poderase fomentar a potencia innovadora dunha sociedade. O noso sistema educativo adoece, en todos os seus niveis, duns métodos baseados demasiado a miúdo na aprendizaxe pasiva, máis que na formulación e resolución de problemas. Isto enlaza con outro dos relatorios deste debate, a importancia de "Educar para emprender".


¿Representa o noso sistema de investigación un obstáculo para a innovación e transferencia?

Galicia presenta unha porcentaxe de investigadores/persoal total superior á media comunitaria e española, ao contrario que no sector empresarial, cunha porcentaxe de investigadores/persoal total moi reducido. Se observamos a porcentaxe entre persoal (ou investigadores) en I+D/emprego total advírtese unha baixa proporción tanto de persoal total (0,75%) coma de investigadores (0,52%) destinados a labores de I+D. Ao comparar estes porcentaxes coa media da UE, observase que temos un nivel de custos medios inferiores porque o persoal de I+D manexa menos recursos e percibe menores remuneracións, menor cando nos referimos aos investigadores que cando nos referimos ao persoal total. O que non reverte en maior eficacia, senón nunha maior precariedade e inestabilidade no traballo dos investigadores, o que dificulta a planificación a longo prazo do sistema de investigación.

Comparando os diferentes sectores institucionais observamos que o peso do persoal de I+D no sector empresarial é moi baixo, un terzo do total, e significativamente menor que o seu peso en termos de gasto, o que suxire que o persoal de I+D das empresas manexa máis recursos que os universitarios ou os do sector público. En comparación coa UE o sector empresarial é o que evidencia unha maior distancia, aínda que menor que en termos de gasto, o que parece indicar que o persoal de I+D das empresas galegas manexa proporcionalmente recursos moi inferiores aos dos seus homólogos europeos. O único sector en que Galicia presenta unha porcentaxe superior á media comunitaria é o universitario (particularmente no caso da categoría de persoal investigador); non acontece iso en termos de gasto, o que tamén revela que os universitarios galegos manexan menos recursos que a media comunitaria ou perciben remuneracións proporcionalmente inferiores.

Con estes datos o sistema de investigación en Galicia amosase moi ineficaz para o desenvolvemento de novas estratexias de relación I+D+i. Máxime se á precariedade e menor gasto recibido engadimos que as universidades contan cunhas estruturas arcaicas de goberno baseadas nos modelos universitarios clásicos (departamentos con elevados niveis de endogamia, intereses de poder en conflito cos intereses dos proxectos innovadores e de transferencia, obrigas docentes que impiden a dedicación que requiren os procesos de innovación, etc), con modelos de xestión centrados na investigación, e con investigadores que a miúdo temen compartir información competitiva coas empresas, e que en ocasións ofrecen produtos e servizos directamente ao cliente.

Para que o noso sistema de investigación non sexa un obstáculo para a innovación e transferencia, as OPIs deberan converterse en “partners” fiables para as empresas, crear sinerxías, e non potenciais competidores desleais, e empregar modelos de xestión da innovación compatibles cos modelos de xestión empresarial. En definitiva, para que se incrementen e prosperen os convenios coas empresas hai que flexibilizar as políticas de persoal que distingan os roles do investigador e do innovador/emprendedor, as políticas de contratación de novo persoal investigador/innovador, e desenvolver novos instrumentos de financiamento (capital risco, business angels, fundacións, etc.) que aposten e faciliten o artellamento de proxectos de innovación relevantes.


¿Que outros factores afectan á efectividade dos investigadores dirixida á transferencia?

O investigador non ten en xeral a transferencia integrada no seu quefacer rutineiro. É necesario ter en conta as motivacións dos investigadores. Ademais de razóns culturais e educativas para iso, que están a cambiar, se queremos que o investigador se implique máis en innovación e transferencia é fundamental tamén que se defina e se implemente unha carreira investigadora na que as accións de transferencia sexan recompensadas.

Isto non sucede así na actualidade, pois a produción científica medida polas publicacións segue imperando como parámetro para avaliar a carreira dun investigador. As teses doutorais requiren a publicación de artigos. É máis rendible para a carreira investigadora publicar artigos que desenvolver un invento ou contribuír á súa explotación por unha empresa. Sendo así, o investigador valora como un estorbo o tempo investido en cuestións relacionadas con innovación e transferencia.

Mentres o sistema de consolidación do emprego se basee, na maior parte dos casos, en méritos adquiridos a través da docencia, o investigador estará absorbido entre as súas clases, as súas publicacións e as oficinas de transferencia tecnolóxica, e o seu persoal e as actividades propostas por estes seguirán sendo alleas ao seu traballo cotiá.

É preciso, en resumo, levar a cabo cambios profundos na carreira investigadora e na súa avaliación para motivar o investigador a colaborar regularmente coas empresas para conseguir innovación e transferencia.


¿Existe un plan estratéxico ben definido en Galicia en relación coa innovación?

Presentouse recentemente a posta en marcha da nova Axencia Galega de Innovación, que formula como obxectivo fundamental reformar a xestión do coñecemento e priorizar a innovación empresarial, mover a I+D+i das OPIs á empresa e desenvolver ferramentas para medir os resultados. Un novo perfil de profesionais chamados a desempeñar un papel importante no novo modelo serán os xestores de innovación, coa visión posta en sistematizar a innovación como ferramenta de competitividade nas empresas.

A comunidade científica de Galicia está á expectativa, esperando coñecer de primeira man os detalles deste novo plan, consciente da importancia da innovación pero tamén esperando que se continúe co esforzo que se viñera realizando nos últimos anos en investigación.

A oscilación á baixa en investigación e contratación (renovación) dos investigadores durante o 2010 corta o incremento no fomento da I+D. O recorte do gasto público a partir do ano 2009, limita ao volume de recursos e altera as prioridades e á continuidade dos instrumentos utilizados, en particular aos do sistema de innovación. O impulso dado estes últimos anos perderase de seguir coa diminución no gasto, e/ou non impulsar un modelo que cando menos permita coordinalo baseándose en criterios de produtividade. O novo plan debera ser sostido no tempo e requirirá de reformas estruturais para que o aumento de absorción de recursos se realice de forma eficiente, e as empresas adopten unha estratexia moito máis activa na realización de actividades de I+D.

O desexable sería ter programas ou plans a medio e longo prazo, similares os programas marco da UE, e que a súa execución fose independente da cor política do goberno, e dos prazos que marcan as lexislaturas.

Estivemos a construír unha economía asentada na especulación, a construción e a explotación intensiva dos nosos recursos naturais, e a crise obríganos agora a repensar o futuro sobre novas bases, situándonos fronte dunha economía cunha débil capacidade innovadora. Durante anos as Administracións Públicas descoidaron a asignación de recursos á I+D e a innovación. E mesmo nos anos nos que se incrementaron estes recursos, os resultados foron modestos, tanto polo feito de ter unha vida demasiado curta para producir efectos, como polo feito de tentar construír unha economía innovadora con accións sectoriais dende as direccións xenerais con competencias en I+D ou innovación.

Se estas accións non van acompañadas de cambios incitando ao investimento en actividades innovadoras e intensivas en capital humano de alta cualificación, é difícil que emerxa de verdade unha economía innovadora. Sen un cambio claro nese campo resultarán baleiras as chamadas ao desenvolvemento do espírito emprendedor, os posuidores de coñecemento e de ideas non poden converterse en emprendedores por moito voluntarismo que se lles inculque, se non hai recursos financeiros apropiados, e estes non aparecerán se os negocios están noutro tipo de actividades.


Referencias bibliográficas.

European Commission. Enterprise and Industry. "PRO INNO Europe® Paper No. 15 'European Innovation Scoreboard 2009'”.

Fundación Española para la Ciencia y la Tecnología (FECYT). “Informe SISE. Análisis de las convocatorias del Plan Nacional 2008-2011, correspondiente al año 2008”. Madrid, 2010.

Instituto Nacional de Estadística (INE). “Estadística de I+D 2009”.

Sanz Menéndez, Luís (editor), Cruz Castro, Laura. “Análisis sobre Ciencia e innovación en España”. Fundación Española para la Ciencia y la Tecnología (FECYT). Madrid, 2010.

Vence Deza, Xavier. “Sistema gallego de innovación y políticas de innovación: balance de una década”. Revista galega de economía, vol. 19, USC 2010

Xunta de Galicia, Consellería de Innovación e Industria. “Plan Galego de Investigación, Desenvolvemento e Innovación Tecnolóxica (PGIDIT) 2006-2010”. Santiago de Compostela, 2006.